توسعه پایدار مفهومی گسترده و پیچیده است که امروزه در ادبیات سیاست‌گذاری جهان مورد استفاده گسترده قرار می‌گیرد، اما تاریخچه شکل‌گیری این عبارت به چه نحو بوده است و زمینه به وجود آمدن آن چگونه بوده است؟
تاریخچه مفهوم توسعه پایدار را در یک دید کلی، می‌توان به چند دوره کلیدی تقسیم کرد:
- ظهور حرکت محیط‌زیستی:
در ابتدا مفاهیم توسعه پایدار و پایداری نزدیکی زیادی با مسائل محیط‌زیستی داشت و بیشتر بر استفاده درست و پایدار از منابع طبیعی تاکید داشته است.
اولین ردپا استفاده از لغت پایداری در کنار فعالیت‌های محیط‌زیستی به قرن 18 و شخصی آلمانی به نام هانس کارل ون کارلویتز برمی‌گردد. او که فرزند یک جنگلدار بود، خود بعد از اتمام تحصیل در حوزه معادن و علوم طبیعی فعالیت می‌نمود. در حدود سال 1700 معادن منطقه زاکسن آلمان با مشکلی بزرگ روبرو بودند که معیشت هزاران نفر را به خطر می‌انداخت، کمبود چوب.
معادن و صنایع ذوب سنگ، تقریبا تمام چوب در دسترس در منطقه را استفاده کرده و جنگل‌های کهن‌رشد را از میان برده بودند. این کمبود چوب به قدری موجب افزایش قیمت چوب گردید که بخش‌های قابل توجهی از معادن فعال به علت عدم توانایی در تامین چوب، به ورشکستگی رسیدند.
هانس کارل که سال‌ها نظاره‌گر این مشکلات بود و در جوانی خود سفرهای زیادی به کشورهای مختلف از جمله فرانسه نموده بود، راه حل جلوگیری از بروز معضلات این چنینی را در کتابی با عنوان Sylvicultura بیان نمود. او در این کتاب برای اولین بار به اصولی برای پایداری جنگل‌ها اشاره نمود.
در قرن‌های بعدی و با رسیدن به دهه ۱۹۶۰، توسعه بیش از حد سریع صنایع در طول انقلاب صنعتی و عوارض جبران‌ناپذیر دو جنگ جهانی، اثرات مخرب فعالیت‌های انسان بر ابعاد مختلف محیط‌زیست و منابع طبیعی را به اندازه بی‌سابقه‌ای افزایش داد. وسعت این تخریب به حدی بود که برای اولین بار شاهد ایجاد جنبش‌های مردمی با هدف مبارزه برای حقوق زیست‌محیطی و آگاهی‌سازی جامعه جهانی در خصوص اهمیت آن بودیم. با ظهور حرکت‌های محیط‌زیستی و ایجاد نگرش‌های جدید نسبت به حفاظت از محیط زیست در بین مردم، سازمان‌ها و دولت‌ها نیز به مسائل محیطی و توسعه پایدار توجه بیشتری نشان دادند.
- گزارش Our Common Future:
در سال ۱۹۸۷، گزارشی با عنوان Our Common Future توسط کمیته جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل منتشر گردید که به قصد قدردانی از گرو هارلم بروندلاند، نخست وزیر سابق نروژ و ریاست این کمیته به گزارش بروندلاند مشهور گردید. این گزارش چندوجهی بودن و ارتباط متقابل ملل مختلف برای دستیابی به مسیری واحد جهت رسیدن به توسعه پایدار را هدف قرار داد. همچنین انتشار این گزارش منجر به گنجاندن نگرانی‌های محیط‌زیستی در دایره سیاست‌های توسعه محور دولت‌ها گردید. همچنین ارائه اولین و جامع‌ترین تعریف رسمی از توسعه پایدار به معنی “توسعه به شکلی که نه تنها نیازهای حال حاضر را مرتفع کند، بلکه نیازهای آینده نیزتأمین شود”، از دستاوردهای این گزارش بوده است. در نتیجه انتشار آن، اهمیت ارتباط بین توسعه و حفاظت از محیط زیست روشن‌تر از قبل گردید و مفاهیمی جدید نظیر عدالت اجتماعی و حقوق انسانی نیز به عنوان پایه‌های توسعه پایدار معرفی گردید.
- کنفرانس ریودوژانیرو:
در سال ۱۹۹۲، کنفرانس محیط و توسعه سازمان ملل متحد در ریودوژانیرو برزیل برگزار شد که با عنوان “نشست زمین” نیز شناخته می‌شود این کنفرانس با هدف بررسی مسائل مهم در مسیر توسعه پایدار بعد از جنگ سرد تدارک دیده شده بود. توجه به مسائل محیط زیست، حفاظت از تنوع زیستی، تغییرات اقلیمی، و توسعه پایدار از جمله اهداف کنفرانس بود. خروجی این کنفرانس تنظیم سند دستورالعمل ۲۱ یا “Agenda 21” و همچنین تاسیس کنوانسیون سازمان ملل درباره چارچوب تغییر اقلیم بود. سند Agenda 21 یک برنامه اقدام‌محور برای رسیدن به توسعه پایدار بود که در سطح منطقه‌ای، ملی و جهانی قابل اجرا بود. کنفرانس ریودوژانیرو یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی در حوزه محیط زیست و توسعه بوده و تأثیر بسزایی در تعیین سیاست‌های بین‌المللی در این زمینه داشت.
- اهداف هزاره سوم:
در سال ۲۰۰۰ و با آغاز هزاره سوم، سازمان ملل متحد نشستی تحت عنوان “نشست هزاره” برگزار نمود. در این کنفرانس اهداف هزاره سوم ملل متحد – Millennium Development Goals یا MDG تصویب شدند که شامل اهدافی مرتبط با توسعه پایدار بودند. 8 هدف اصلی این سند شامل کاهش فقر مطلق و گرسنگی، آموزش یکسان برای همه، تسهیل دسترسی به بهداشت و کاهش مرگ و میر نوزادان، برابری جنسیتی و تقویت نقش زنان در جامعه، کاهش ابتلا به بیماری‌های واگیردار، توسعه پایدار محیط زیست، توسعه همکاری‌های بین المللی و مشارکت جهانی برای توسعه بوده است. مهلت اجرایی شدن این سند تا سال 2015 بود که توانست تغییرات مثبتی در سطح برخی کشورها ایجاد نماید هرچند این تغییرات برابر نبوده و بسیاری از کشورها در اجرایی ساختن این برنامه با مشکلات مواجه گردیدند.
- کنفرانس پاریس:
در نوامبر ۲۰۱۵، کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل در پاریس برگزار شد و در این کنفرانس، نمایندگان از کشورهای مختلف جهان به همراه نهادهای بین‌المللی و مدنی جمع آمده بودند تا به توافقی جهانی برای مقابله با تغییرات آب و هوا و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بپردازند. توافق پاریس به عنوان یک مرحله تاریخی محسوب می‌شود، زیرا تمام کشورها برای اولین بار به انجام اقداماتی به منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ملزم شدند. در پایان موافقتنامه پاریس به منظور کاهش گازهای گلخانه‌ای و تغییرات آب و هوا امضا شد. نقاط کلیدی این توافقنامه عبارتند از تعهد به کاهش دما در جهان به اندازه 2 درجه سلسیوس، تعهد به کاهش گازهای گلخانه‌ای و همچنین تخصیص منابع لازم برای اجرایی کردن اهداف توسعه پایدار.
سند Sustainable Development Goals یا SDGs آخرین سند جهانی مصوب در زمینه توسعه پایدار است که در 17 هدف کلی و 169 هدف جزئی اهداف توسعه در زمینه‌های مختلفی نظیر فقر، تغذیه، سلامت و بهداشت، محیط زیست، آب، اقتصاد، برابری و صلح را تا سال 2030 میلادی دنبال می‌کند. این سند در سپتامبر 2015 و کمی پیش از برگزاری کنفرانس پاریس، توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان بخشی از برنامه توسعه پس از سال 2015 به تصویب رسید. این سند در واقع جانشینی برای سند هزاره سوم است که تا پایان 2015 هدف‌گذاری شده بود.
این چند نقطه کلیدی، تاریخچه توسعه پایدار را به طور خلاصه نشان می‌دهد. اهداف و برنامه‌های کلی در همه این سندها بر 3 اصل توسعه اقتصادی، برابری و مشارکت اجتماعی و حفاظت از منابع و محیط‌زیست استوار بوده است و در سلسله مقالات آینده بیشتر به آنان خواهیم پرداخت.
